voeding

Smeerwortel groeit langs bosranden en spoorbermen. Deze inheemse plant bevat drie belangrijke macronutriënten: stikstof, fosfor en kalium. Dat maakt de plant voedzaam voor jouw moestuin. Daarnaast zijn er diverse medicinale toepassingen.

Smeerwortel heeft verschillende namen, zoals kalvertong, wilde tabak en vetwortel. Vanwege zijn veelzijdigheid heeft deze wintervaste inheemse plant in de permacultuur een belangrijke rol. Smeerwortel is eenvoudig te telen in je moestuin. Dat doe je gecontroleerd door de wortels en de plant te splitsen en weer aan te planten.

Laten uitzaaien kan ook. Wil je dit liever niet, snoei dan de bloemen voordat de zaden rijp zijn, dus zodra je ziet dat de bloemen oud worden.

Goed voor insecten

Smeerwortel houdt van zon en halfschaduw en een vochtige omgeving en is gemakkelijk te telen. De plant wordt ongeveer 1 meter hoog en 60 cm breed. De bloemen (mei tot september) kunnen blauwpaars, roze, wit of gelig zijn, bijen zijn er gek op! Maar ook kevers als het bladhaantje, snuitkevers en glanskevers bezoeken de bloemen om stuifmeel te eten. Smeerwortel wordt vooral bezocht door hommels. De hommel bijt dan aan de achterkant van de bloem een gaatje om bij de nectar te komen. De bekende bioloog en leraar Jac. P. Thijsse noemde dit ‘diefstal na inbraak’.

Smeerwortel oogsten

Smeerwortel groeit snel en kan meerdere malen per jaar geoogst worden. Oogst je hem in het wild, let dan op de bladrand als er nog geen bloemen zijn. De bladeren van de smeerwortel en het giftige vingerhoedskruid (Digitalis purpurea) zijn beide behaard (‘viltig’), maar verschillen bij de bladrand.

De bladrand van het vingerhoedskruid is gekarteld tot getand. De bladrand van de smeerwortel is glad.

Ook kunnen vroeg in het voorjaar, als de plant nog niet bloeit, de bladeren van de Gewone smeerwortel verward worden met die van de Overblijvende ossentong (Pentaglottis sempervirens). Beide planten zijn ruw behaard. Overblijvende ossentong is niet inheems in Nederland en België, maar verwildert steeds vaker vanuit tuinen. Let ook hier weer op de bladranden: de bladrand van Gewone smeerwortel is glad, die van de Overblijvende ossentong golvend geplooid.

Verder heeft het blad van de Overblijvende ossentong vaak witte puntjes die een beetje lijken op kleine stekels. Als de plant gaat bloeien zie je het verschil goed: Gewone smeerwortel bloeit paars of wit, de bloemen van de Overblijvende ossentong zijn donkerblauw en kleiner (10 mm). (Bron: Scent and Spice)

Net als smeerwortel is overblijvende ossetong een bron van kalium. Maak er een aftreksel van en giet het bij je planten. Vooral vruchtdragende planten hebben hier baat bij.
Doe dit het liefst na de bloei, want de bloemen zijn waardevol voor bijen en hommels.

Wil je smeerwortel of overblijvende ossetong in de tuin voor bemesting van je planten, kies dan voor de eerste, want dat is een inheemse plant waar dieren van afhankelijk zijn. Verderop in deze les, lees je hoe je gier van smeerwortel maakt.

Smeerwortel eten

Smeerwortel heeft lange, dikke wortels, soms enkele decimeters tot zelfs een meter en wel tot 8 cm dik. Ze zijn zwart binnen, maar roomwit en plakkerig van binnen, vandaar de naam smeerwortel.

Vooral de wortel en de oudere bladeren van de smeerwortel bevatten de stof pyrrolizidine alkaloïden. Krijg je er veel van binnen, dan kun je leverbeschadigingen krijgen.

Sommige mensen wagen zich aan de jonge blaadjes, die harig en een beetje slijmerig zijn. Daar zitten ook pyrrolizidine alkaloïden in, maar een lagere concentratie. De blaadjes verwerken ze in een smoothie, een soep of, fijngesneden, in een salade. Best gevaarlijk, want je weet nooit wanneer voor jouw de toxiciteitsgrens van de pyrrolizidine alkaloïden is bereikt. Als je zwanger bent, je kind borstvoeding geeft of een leveraandoening hebt, moet je de plant in geen geval eten. Ook voor kinderen is eten van de plant niet geschikt.

Omdanks zijn giftigheid wordt door fythotherapeuten de plant soms gebruikt bij luchtwegklachten en infecties aan de spijsverteringsorganen, vanwege de verzachtende slijmstoffen in de plant. Ga niet experimenteren, doe dit alleen in overleg met een deskundige fythotherapeut! Pyrrolizidine alkaloïden lossen gemakkelijk op in water. Zelf dokteren met smeerwortelthee is daarom echt af te raden.

Medicinaal gebruik

Traditioneel werd de plant uitwendig gebruikt bij gebroken beenderen. Vandaar de Engelse naam knibone. Tegenwoordig wordt zalf van smeerwortel uitwendig gebruikt bij kneuzingen, verstuikingen, bloeduitstortingen, spierproblemen, chronische aandoeningen van gewrichten en ontstoken spataderen.

De zalf werkt pijnstillend en helend bij schone (ondiepe) wonden. Dat komt door de stof allantoïne, waarvan onderzoek heeft bevestigd dat het de genezing van wonden stimuleert.

Let op! Gebruik de plant alleen op open wonden als de wond goed ontsmet is. Smeerwortel laat de wond zeer snel dichtgroeien, waardoor een infectie ingekapseld kan worden.

Directe toepassing

Je kunt de smeerwortel vers gebruiken door de wortel te raspen en op een gaasje rechtstreeks op de aangedane plek aan te brengen. Ook kun je bladeren kneuzen met je handen en die direct of in een gaasje (kompres) op een brandwond of snijwond leggen. Het stelpt het bloeden. Hetzelfde kun je doen met geraspte wortel.

De wortel wordt best geoogst in het najaar, terwijl de bladeren van de lente tot de herfst geoogst kunnen worden, liefst als de plant in bloei staat.

Zelf smeerwortelzalf maken

Erg leuk om te doen met kinderen is zelf smeerwortelzalf maken. Let er voor de zekerheid op dat ze de plant niet eten en niet met de handen in de mond zitten. Na afloop moeten ze ook goed hun handen wassen. Maar door zelf smeerwortelzalf te maken, leren ze:

• dat de natuur een enorme rijkdom aan voeding én medicijnen biedt;
• dat je zelf kunt maken wat je nodig hebt;
• dat je zuinig moet zijn op de natuur.

En natuurlijk is het ook gewoon leuk iets te maken dat je kunt gebruiken.

Zelf smeerwortelzalf maken
(recept van Scent and Spice)

Wat heb je nodig?

• 1 zalfpotje van 30 ml
• 50 g sesamolie/olijfolie/kokosolie)
• Een paar bladeren van de Gewone Smeerwortel (of stukjes van de wortel, liever niet tijdens de bloei uitgraven)
• 5 g bijenwas of 4 g candelillawas (vegan)
• Optioneel: 5 druppels Lavendel of Helicryse etherische olie

De crème maken

1. Pluk een paar verse bladeren van de Gewone Smeerwortel. Snijd ze in kleine stukken en stop ze in een glazen pot (vb. een jampot) samen met de sesamolie.
2. Duw de bladeren goed onder de olie. Verwarm de pot ongeveer 48 uur au bain-marie op 40-50°C.
3. Zeef vervolgens de bladeren uit de olie met een fijne zeef en filter het na door een koffiefilter. Dit gaat heel langzaam, dus geef de olie de tijd om er rustig doorheen te druppelen. De olie heeft een prachtige, diep donkergroene kleur.
4. Als de olie gezeefd en gefilterd is, weeg je er 30 g van af met een keukenweegschaal. Verwarm dit samen met de was au bain-marie, tot de was gesmolten is. Dit is ongeveer bij 65°C (het smeltpunt van candelillawas is iets hoger).
5. Laat de substantie afkoelen tot rond de 40°C.
6. Voeg een paar druppels etherische olie toe en roer het goed door het mengsel heen.
7. Giet het mengsel snel in een zalfpotje en laat het opstijven.

De smeerwortelzalf alleen uitwendig gebruiken! Je kunt de zalf drie maal daags dun op de blauwe plek of de wond aanbrengen. Smeer de smeerwortelzalf niet op open wonden. En wist je al dat je ook van de Goudsbloem een fantastische wondzalf kunt maken?

Lavendel en Helicryse zijn beide etherische oliën die ingezet worden bij blauwe plekken, wonden en huidaandoeningen. Helicryse (Helichrysum italicum), ook wel Kerrieplant genoemd, is fantastisch in een zalf tegen blauwe plekken, maar is nogal duur en soms moeilijk te vinden. Lavendel is dan een goed alternatief. Een goede kwaliteit etherische olie van Helicryse is te koop bij De Levensboom.

Wees niet bang dat jullie de gevaarlijke pyrrolizidine alkaloïden via de crème binnenkrijgen. PA’s lossen namelijk niet goed op in vetten. Dus als je er een kruidenolie van maakt die de basis vormt voor de crème, zitten ze er nauwelijks in.

Smeerwortelgier

Smeerwortel bevat veel mineralen. In de les over essentiële voedingsstoffen (zie index) voor je planten, kon je lezen over micronutriënten en macronutriënten. De grote harige bladeren bevatten de drie macronutriënten stikstof, fosfor en kalium die je ook vindt in de meststoffen die je in de winkel kunt kopen. De stikstof zorgt voor een mooie bladgroei, de fosfor maakt je planten weerbaar tegen ziektes en kalium zorgt voor bloei, mooie knollen en volle vruchten. Ook bevat smeerwortel mangaan en calcium, ook twee belangrijke voedingsstoffen voor planten.

Deze mineralen kun je opgelost in water aan je moestuin toevoegen door gier te maken van de smeerwortel. Dat doe je als volgt:

1. Draag een lange broek, trui en handschoenen. Je huid kan gaan irriteren door smeerwortel.
2. Vul een emmer met bladeren van smeerwortel, druk ze een beetje aan zonder te proppen en leg er een steen op.
3. Vul de emmer met water en zet de smeerwortelbladeren net onder water (alsof je soep maakt met groenten).
4. Wanneer de bladeren zo goed als opgelost zijn (3 tot 6 weken), blijft er een bruin stroperig goedje over. Het stikt enorm, maar dat is goed.
5. Giet de smeerwortel door een zeef.
6. Maak een verhouding 10% smeerwortelgier en 90% water en giet het uit in de moestuin. Het beste is gieten met een gieter met sproeikop.

Gebruik smeerwortel vanaf de bloemzetting voor je fruitstruiken, fruitbomen en vruchtgewassen. Bij aardappelen, koolgewassen, bladgewassen en gulzige knollen als knolselder en rode biet, kun je smeerwortel gaan gebruiken na de uitplant. Wortelgewassen en peulgewassen hebben geen baat bij de voedingstoffen van smeerwortel.

Smeerwortelgier helpt de ontwikkeling van meeldauw (zie index) te bestrijden.

Mulchen met smeerwortel

Je kunt de bladeren van smeerwortel ook gebruiken om de aarde in je moestuin me af te dekken. Zo krijgt onkruid minder kans, blijft de bodem mooi vochtig en profiteert het bodemleven van de organische stof in smeerwortel. Laat de bladeren niet in de grond verteren. Want daar gebruikt de smeerwortel stikstof voor het verteringsproces en dat houd je liever voor je planten!

Smeerwortel op de composthoop

Smeerwortelbladeren activeren je composthoop, zeker als deze veel bruin materiaal bevat. Leg een dubbele laag bladeren op de compost en dek deze af met tuinaarde. De bladeren rotten snel weg en laten stikstof achter. De stikstof zal samen met de aanwezige bacteriën en bodemorganismen het composteringsproces van je bruin materiaal op gang brengen of versnellen.

Smeerwortel door Jenő Szabó via Pixabay
Vingerhoedskruid door Bff / CC BY-SA
Foto blad overblijvende ossetong door Rasbak / CC BY-SA
Foto gewone smeerwortel door Bernard DUPONT from FRANCE / CC BY-SA
Foto crème door mohamed Hassan via Pixabay