teeltbed

Als je een moestuin hebt, is de kwaliteit van de bodem essentieel. Meestal verbeteren we de kwaliteit door er meststoffen, compost en kalk aan toe te voegen. Een andere manier is de bodem zelf opbouwen met organisch materiaal.

Heb je een bodem van klei of zand, dan kost het veel moeite en tijd die te verbeteren. Een stuk sneller is om op natuurvriendelijke wijze een hügelbed te bouwen.

De hügelkultuur is een duizenden jaren oude techniek om te planten op zelf gemaakte heuvels. Een soort van verhoogde bedden, maar met een bodem van houtig materiaal waardoor een schimmelrijke bodem ontstaat.

Op een basis van dikke houtstammen worden de heuvels laag na laag met organisch materiaal opgebouwd en opgehoogd. Vervolgens wordt er op de heuvel geplant. Deze techniek wordt toegepast door talloze inheemse volkeren die groente en fruit telen zonder steeds water te hoeven geven. Het ondergrondse organische materiaal slaat vocht op waarvan de planten op het bed gebruik in droge tijden. Door de jaren heen verteert het bed tot een gezonde schimmelrijke compost.

Hügelbedden (houtbedden) worden ook gebruikt in heel droge gebieden als woestijnen en vormen daar beplantingsheuvels die zorgen voor een vochtig microklimaat doordat zij dauw vangen en schaduw produceren.

Evenwicht tussen schimmels en bacteriën

Door de toevoeging van houtig materiaal creëer je een schimmelcultuur in de bodem en is de bodem niet overwegend bacteriecultuur.

Schimmels maken de bodem zuurder dan bacteriën (ze verlagen de pH). Dat is gunstig voor een groentetuin, wat die heeft het meeste baat bij een pH tussen de 6 en 7, een lichtzure tot neutrale pH. Bacteriën verhogen de pH, de grond wordt vaak te basisch voor de moestuin. Een gelijkwaardige verhouding tussen schimmels en bacteriën is voor een moestuin het beste.

Organisch materiaal verwerken

Bij het hügelbed (houtbed) wordt organisch materiaal in een kuil begraven, waarna de uitgegraven grond over het tuinafval wordt gegooid. Zo ontstaat een kleine heuvel waar het warm wordt, een beetje zoals een composthoop. Door de vertering van het opgehoopte organische materiaal ontstaat de eerste twee jaren warmte, die de plantengroei gunstig beïnvloedt.

Van de hogere temperatuur van de grond en de goede waterafvoer in de hügelbedden profiteren vooral vroege groenten en soorten die in de zomer veel warmte nodig hebben. Maar ook de andere groenten geven een betere oogst.

Er zijn meer voordelen van hügelbedden:

• Door het ophogen van de grond neemt het beschikbare oppervlak aan moestuingrond met een derde toe. Een heuvel heeft immers meer oppervlak dan een plat stuk grond. Je kunt zo van dezelfde moestuin een hogere opbrengst krijgen.
• In het hügelbed kun je organisch tuinmateriaal (snoeiresten van bomen en struiken, bladeren, grasmaaisel, halfverteerde compost) verwerken. Vaak worden takken en boomstammen weggegooid. Zonde, want door het composterende hout worden koolstof en voeding aan de bodem toegevoegd.
• Wanneer het hout vergaat wordt humus gevormd. Humus is fijn van structuur en bevat veel kleine openingen. Het werkt als een spons. Regenwater wordt erin opgeslagen en vervolgens afgegeven in drogere tijden. Na het eerste jaar hoef je je hügelbed nauwelijks nog water te geven (behalve bij langdurige droogte).
• Door de humus ontstaat een goede leefomgeving voor microben, schimmels, insecten en wormen (veel bodemleven).
• Het hout en organisch materiaal biedt voeding voor jaren, sommige experts hebben het over wel 20 jaar.
• Het composterende hout genereert warmte die het groeiseizoen kan verlengen.
• Na vijf tot zes jaar is hele goede compost gevormd, die voor alle planten kan worden gebruikt.
• Het rottende hout voorkomt dat de grond verdicht.

Hoe hoger, hoe beter

De hügelcultuur komt uit de permacultuur. Je kunt de stapel zo groot maken als je wilt, maar experts uit de permacultuur adviseren een afmeting van 1 x 2 meter.  

Daarbij wordt ook aanbevolen om schuine aflopende hügelbedden te maken om verdichting door verhoogde druk in de loop der tijd te voorkomen. Door de schuin aflopende wanden (45 graden) bieden hügelbedden meer oppervlakte in de moestuin voor planten en door de hoogte kun je gemakkelijk oogsten, net als bij een verhoogd bed. Hoe hoger het hügelbed, hoe meer water wordt vastgehouden.

Om de stapel aan de zijkanten te steunen, kun je pallets gebruiken of balen stro. De balen houden warmte vast. En het hout en het stro dienen zelf ook weer als organisch materiaal dat kan worden afgebroken.

Hoe maak je een hügelbed?

• Leg het hügelbed in de herfst of de lente aan. Het mag niet meer dan 1,5 meter breed zijn zodat het gemakkelijk kan worden bewerkt.
• Graaf het bed niet dieper dan 25 cm af. De humeuze toplaag leg je naast het bed op een hoop.
• Onderop breng je een laag van 40 cm aan van grof materiaal in stukken van maximaal 30 cm (moeilijk verteerbaar tuinafval, snoeihout van bomen en struiken, kleingemaakte takken, snoeiafval van de haag, verhoute resten van vaste planten). Stamp de laag goed aan en strooi 100 g kalkstikstof per m2 oppervlak erover. Doe in deze laag resten van seringentakken en -stammen. De geur ervan verdrijft muizen.
• De tweede, ongeveer 15 cm dikke laag bestaat uit graszoden met de wortels naar boven gelegd. Heb je die niet, dan kun je een mengsel van strohaksel, tuinaarde en grasafval gebruiken.
• Dan volgt een laag bladafval van 20 cm dik, stro mag ook. Is dit materiaal droog, dan maak je het goed nat. Strooi voor een betere vertering 50 gram per m² kalkstikstof over de laag.
• Eventueel leg je als volgende laag een 15 cm dik pakket van stalmest neer, maar dit is niet per se nodig.
• Dan nog een dichte laag verse compost van 15 tot 20 cm dik.
• Tot slot dek je de heuvel of het bed af met de humeuze toplaag die je apart had gelegd.

Hieronder zie je de aanleg van een aantal hügelbedden in Montana, verenigde Staten. Let erop hoe droog de akkers in de omgeving zijn, terwijl de hügelbedden nog helemaal groen zijn in de zomer!

Overwegingen bij het plaatsen van een hügelbed

Zon
Sommige hügelbedden zijn gebouwd in de oost-westrichting, zodat het hügelbed verschillende microklimaten heeft: een warme, zonnige zuidkant en een koelere, schaduwrijke noordkant. Ben je van plan bent om je hügelbed te gebruiken voor eetbare gewassen, dan kun je het beste het bed in de noord-zuidrichting aanleggen, zodat je gewassen gelijkmatiger worden belicht.

Water
Kijk naar de waterstroom in je tuin en kijk welke delen laag liggen en vochtig zijn en welke delen snel droogvallen. Een hügelbed kan overtallig water opnemen als een spons. Maar teveel water dat langs een hügelbed loopt, kan de structuur van het bed ondermijnen.

Wind
Een groot hügelbed, zal de luchtstroom in je tuin wijzigen.

Belangrijke vragen:

• Waar komt de dominante wind vandaan in je moestuin?
• Welke delen van je moestuin hebben baat bij een windscherm (= hügelbed)?
• Hoe zal de luchtstroom veranderen door het hügelbed wat is de impact ervan op je gewassen?
• Kan het hügelbed bestaande microklimaten in je tuin veranderen?
• Wat wil je laten groeien in jehügelbed? Gewassen die op de top zijn geplant, hebben te maken hebben met aanzienlijke wind, zeker als het hügelbed zich op een winderige locatie bevindt.

Vorm
Hügelbedden worden meestal niet begrensd en hoeven niet per se in een rechthoek te worden aangelegd. Denk eens aan zachte lijnen en open kommen, neem de invloeden van het licht, het water, de wind en de eigenschappen van het terrein mee in je ontwerp.

Plaats
Mocht je op een plek wonen waar veel termieten zijn (deze diertjes leven voornamelijk in Afrika, Azië en Oceanië), plaats het hügelbed dan niet dicht bij je huis. Er is een kleine kans op overlast van deze diertjes, maar better safe than sorry.

Welke gewassen doen het goed op een hügelbed?

Lees even de paragraaf over stikstof verderop in de les. Vooral in het begin teel je liever geen gewassen die veel voeding vragen (zoals bijvoorbeeld kolen) omdat het hout stikstof opneemt. Om deze vertering te bespoedigen is het goed gewassen te telen die stikstof afgeven aan de bodem.

Als je in het voorjaar afdekt met vezeldoek, kun je eerder starten met telen. In de zomer kun je op de kam van het heuvelbed warmteminnende planten telen als tomaat, augurk, paprika, courgette, meloen en aubergine. In de herfst kun je veldsla en spinazie inzaaien die je in maart en april kunt oogsten.

Wortelgewassen doen het goed in hügelbedden, omdat de structuur vaak lekker los is.

Verhoogd bed met hügelbedtechniek

Het voordeel van een verhoogd bed is dat je niet hoeft te bukken. Dat is vooral voor de oudere tuinliefhebbers erg prettig. Als rondom het bed een betegeld pad is aangelegd, kunnen ook mensen in een rolstoel lichte werkzaamheden doen.

Maak het bed niet breder dan 1,5 meter (buitenmaat) en niet hoger dan 80 cm, zodat je overal gemakkelijk bij kunt.

Je kunt een verhoogd bed als een hügelbed opbouwen, met tuinafval, zoals snoeihout van bomen en struiken, halfverteerde compost, grasmaaisel en graszoden.

Op deze manier opgebouwd, kan ook het verhoogde bed zes jaar of langer worden gebruikt.

Hoe maak je een verhoogd bed?

Een verhoogd bed kun je maken met organisch materiaal net als bij een houtbed. Alleen nu bouw je het met rechte wanden op.

• Neem takken met een diameter van 6 tot 10 cm dikte voor de onderste laag. Sparren- en dennentakken (al of niet geschild) zijn heel geschikt, maar ook ander materiaal zoals wilgentenen of zoals rijshout.
• Zet het bed af en graaf de humeuze toplaag tot 20-25 cm af en gooi deze op een hoop naast het bed. Dit is later als afdekking nodig.
• Sla de hoekpalen de grond in en verbind deze met lange palen die je verticaal tussen de palen legt. Je kunt zo een soort blokhut maken met een open bovenkant om in te telen. Als je de verticale palen splijt aan de uiteinden, kun je ze mooi klemmen tussen de hoekpalen.
• Eventueel bedek je de zijden en de bodem met een fijnmazig net tegen woelmuizen.
• Maak een onderste laag van maximaal 30 cm dik aan grof materiaal (zoals snoeihout van bomen en struiken). Stamp deze aan en strooi 100 g kalkstikstof per m² eroverheen.
• Leg daarop een laag van ongeveer 20 cm dik van plantenafval (zoals snoeisel van vaste planten, koolstronken, fijn hout).
• Leg daarop een laag graszoden met de wortels naar boven.
• Daarop breng je een 25 cm dikke laag aan van halfverteerde compost, bladeren of stroafval.
• Die dek je eventueel af met een laag stalmest. Gebruik je stalmest? Leg daar dan weer een dunnere laag bladeren overheen.
• Het geheel dek je af met een laag goede tuinaarde vermengd met de uitgegraven humeuze toplaag.

Als je veel droog materiaal gebruikt, maak je dat eerst goed nat voordat je dit toevoegt.

Deze man maakt een hügelbed in een moestuinbak.

Wat teel je op een verhoogd bed?

Langs de randen kun je kruipende planten kweken, zoals meloen, augurk en aardbei. In het midden van het bed kun je tomaat, paprika en aubergine zetten, die doen het goed op zo’n verwarmd bed.

Maar ook wortelgroente als rammenas en wortelen, die zeer gevoelig zijn voor teveel water of een verdichte bodem, geven op een verhoogd bed een goede oogst.

Maar net als bij het hügelbed geldt ook bij de verhoogd bed dat als basis houtig materiaal heeft, dat je in het begin beter kunt kiezen voor gewassen die niet veel voeding vragen en stikstof afgeven aan de bodem.

Aandachtpunten

Het hügelbed en het verhoogde bed zullen na de aanleg in meer of mindere mate inzakken. Vul ze regelmatig aan met verse aarde.

Het verhoogde bed ligt helemaal vrij en zal veel water verbruiken (verdamping). Zorg voor voldoende vocht door goed te besproeien indien nodig.

Houtsoorten

De eerste laag bij het hügelbed is hout. Maar welk hout gebruik je hiervoor?

Houtsoorten die goed werken zijn els, appel, esp, berk, esdoorn, eik, populier en wilg (zorg ervoor dat het dood is, anders zal het ontkiemen).

Bomen die je goed kunt gebruiken zijn zwarte kers (alleen verrot), kamferhout (heel oud hout), ceder/jeneverbes/taxus (antimicrobieel en antischimmel, dus gebruik deze soorten alleen op de bodem of tenzij het hout echt dood is. Ceder moet vergaan zijn voordat nieuwe plantwortels dit hout bereiken), eucalyptus (licht antimicrobieel), Pacific taxus (bijzonder resistent tegen verval), den/spar (bevatten tannines en sap) en rode moerbei (bijzonder resistent tegen verval).

Welke houtsoorten gebruik je liever niet?

Gewone acacia (composteert niet) en zwarte walnoot (bevat juglone-toxine). En hout van de mammoetboom, maar die vind je tegenwoordig alleen nog van nature in het westen van Noord-Amerika en als exoot aan de vochtige westkust van Europa zoals in Ierland, Groot-Brittannië en West-Frankrijk.

Hardhout

Hardhout breekt langzaam af. Gebruik je dat als basis dan gaat je hugelbed langer mee, houdt het langer water vast en voegt het jarenlang voedingsstoffen toe. Maar zachthout kan ook, het valt alleen wat eerder uit elkaar, omdat het sneller composteert. Het hout geeft daarmee wel eerder voedingsstoffen af. Een mengsel van beide is perfect.

Stikstof

Hout dat composteert neemt veel stikstof op. Dat moet je dus aan de bodem teruggeven. Hoe doe je dat?

• Teel gewassen die stikstof aan de bodem afgeven, zoals peulvruchten.
• Verbouw groenbemesters die stikstof uit de lucht halen. Als je ze aan het eind van het seizoen onderspit, komt de stikstof vrij voor de bodem. Sommige groenbemesters, zoals witte klaver, zijn ook waardevol voor bijen en hommels.
• Teel plantensoorten die weinig stikstof nodig hebben. Dit zijn meestal gewassen die niet veel of niet snel bladgroen aanmaken (stikstof is belangrijk voor de aanmaak van chlorofyl), bijvoorbeeld wortelen en aardappelen.
• Kies als organisch materiaal voor bovenop het hout voor stikstofrijk materiaal zoals vers gemaaid gras of groene bladeren. Ander organisch materiaal dat bovenop het hout gelegd kan worden is zeewier, stro, dode bladeren, karton, oude mest, compost, mulch, eigenlijk alles wat uit biomassa bestaat.

Zodra het hout voldoende stikstof heeft opgenomen, begint het hout af te breken en geeft het de stikstof weer terug. Uiteindelijk blijft er een prachtig bed van voedselrijke grond over.

Hügelbedden op grasland

Moet jij je moestuin nog aanleggen en ligt je tuin nu nog vol graszoden? Dan kun je deze mooi gebruiken!

Verwijder laag met gras en graaf een gat waar je als eerste laag boomstammen en takken in doet. Daaroverheen leg je op zijn kop de grasmatten. Vervolgens bouw je het op zoals hierboven beschreven. Zaadjes of plantjes kunnen er meteen in.

Deze man maakte zijn houtbed op grasland.

Hugelbed Diary: Preparing the beds from Två Ekar Gård on Vimeo.

En hier zie je de houtbedden een half jaartje later.

Hugelbed Diary: Finishing the beds, and first sowing and planting. from Två Ekar Gård on Vimeo.

En uiteindelijk begroeid…

Hugelbed Diary: Mountains of Green Food from Två Ekar Gård on Vimeo.

Bewerkelijk maar duurzaam

De hügelbeddencultuur is een leuke techniek met veel voordelen. Maar je hebt er hout en grond voor nodig. Dat is in de stad niet altijd voorhanden. Soms moet het materiaal getransporteerd worden, dat kost tijd, energie en soms geld.

Maar na deze investering kan het hügelbed vervolgens zes jaar of langer worden gebruikt zonder dat er veel aan hoeft te worden gedaan. Deze teeltmethode vereist een minimale bewerking van de grond. De grond hoeft in de herfst niet hoeft te worden omgespit. Loswerken van het bed met een cultivator is voldoende.

Fotocredits:
Schets hugelbed door Unknown author / CC BY-SA
Grote foto door Andrew Perkins gepubliceerd onder CC-licentie.