bomen

In de moestuin teel je groenten en fruit. Maar denk ook aan de dieren en plant eens een boom of struik die van oudsher hier voorkomt en van grote waarde is voor de natuur.

Jouw moestuin is niet alleen voor jullie een fijne plek, maar biedt ook onderdak aan allerlei dieren: kleine knaagdieren, insecten, vogels en kleine zoogdieren. Wie op een natuurlijke manier moestuiniert, draagt bij aan de natuurwaarde van zijn omgeving. En omdat een natuurlijke moestuin zoveel leven herbergt, valt er voor kinderen ook veel te leren over natuur.

Het voedselweb

De natuurorganisaties slaan alarm: het gaat niet goed met de van nature hier voorkomende (inheemse) bomen en struiken. Is dat erg? Ja! Want dit soort bomen en struiken verrijken onze natuur enorm. Deze bomen en struiken maken deel uit van een voedselweb dat in duizenden jaren is ontstaan. Ze staan in relatie met allerlei planten en dieren die in de loop der tijd een onderlinge afhankelijkheid hebben ontwikkeld.

Voor veel inheemse dieren zijn hagen, houtige struiken en bomen een ideale woonplaats. Ze vinden er voedsel of gebruiken ze als verbindingsweg naar een natuurgebied of een park. Door de aanplant van streekeigen soorten maak je voor deze dieren en enorm verschil.

De groei en bloei van de inheemse planten en de momenten waarop rupsen, bijen of vogels profiteren van hun blad, nectar en struifmeel zijn in de loop van de tijd op elkaar afgestemd. Terwijl niet-autochtone soorten vaak eerder uitlopen en bloeien. Te vroeg voor de dieren die ervan afhankelijk zijn.

De sleedoornpage

De sleedoorn is zo’n wilde struik die welig tiert wat voor veel gemeenten reden is deze weg te halen. Dat scheelt een hoop snoeiwerk!

Maar dat is jammer voor de sleedoornpage, een bedreigde vlinder (Rode-Lijstsoort) die vooral buiten natuurgebieden voorkomt. En dan op slechts een paar plekken in Nederland, zoals langs de rand van de Veluwe, in Drentse en in Zuid-Limburg. Sleedoorn is niet zijn enige waardplant, maar wel de meest gebruikte in Nederland.

De sleedoornpage zet haar eitjes af in de zomer en nazomer op de sleedoorn. Deze eitjes blijven daar de hele winter zitten. Als na de bloei in het voorjaar het jonge blad verschijnt, komen de rupsen tevoorschijn. In de loop van juni verpoppen die zich en in juli en augustus verschijnt de vlinder. Als er in de winter gesnoeid wordt – de beste periode voor de sleedoorn – gaan er veel eitjes van de sleedoornpage verloren. Dat geldt natuurlijk helemaal als hele struiken worden verwijderd.

Het behoud van de sleedoorn hangt dus sterk samen met het behoud van de sleedoornpage. Maakt het wat uit als deze twee verdwijnen? Ja, want met het verdwijnen van soorten verkleint de soortenrijkdom, de biodiversiteit. En hoe groter de biodiversiteit, hoe veerkrachtiger de natuur.

Wilde soorten en klimaatverandering

De sleedoorn is een van de inheemse struiken waarmee het niet heel goed gaat. Van de in totaal 89 inheemse soorten zit de helft in de gevarenzone. Er zijn meer redenen dan de hiervoor genoemde waarde voor dieren om deze soorten te behouden.

Zo zijn de wilde bomen en struiken met hun genetische variatie beter bestand tegen klimaatverandering dan regulier plantgoed dat juist genetisch homogeen is. De inheemse planten hebben in duizenden jaren vaker met dit bijltje gehakt en hebben eigenschappen ontwikkeld om extremer weer te kunnen doorstaan. Deze inheemse soorten overleefden (als soort) de warme middeleeuwen en de kleine ijstijd. Voor deze soorten zal een gemiddelde stijging van 1,5 tot 2 graden nauwelijks een probleem zijn. Ingevoerde soorten zoals de lariks en fijnspar daarentegen zijn niet aangepast aan het Nederlandse klimaat én hebben een lage genetisch variatie. Deze soorten kunnen de huidige droge zomers al niet aan.

De klimaatverandering is dan ook niet direct een bedreiging voor de inheemse soorten. Dat zijn wèl door de mens veroorzaakte verslechterde milieuomstandigheden, zoals ontwatering,. Maar ook ziekten en plagen vanuit andere klimaatregio’s die hierheen komen door import van exotische plantensoorten en door klimaatverandering. Maar de grootste bedreiging is cultivering van het land, de verstedelijking en de intensieve land- en bosbouw waarvoor inheemse struiken en bomen moeten wijken.

Oeroud landschap

De inheemse soorten zijn nu nog vooral te vinden in eeuwenoude bosranden, boskernen en beekoevers en oude landschapselementen als houtwallen, houtsingels, heggen en struwelen. Het is het landschap zoals we dat vroeger kenden.

Het zijn de landschapselementen die je al ziet op de oude stafkaarten van 1850 en die eeuwenlang werden gebruikt als hakhout. Om die reden zijn ze in stand gehouden en daardoor beschikken we nu nog over bomen en struiken met hetzelfde genetisch materiaal.

Tegenwoordig vormen deze oude bomen en struiken nog maar 3% van alle bomen en struiken in ons land. De cultuurhistorische waarde van de wilde soorten is een goede reden om deze te beschermen.

In onderstaande tabel (download als pdf) zie je een opsomming van de verschillende soorten inheemse bomen en struiken en de mate van zeldzaamheid.

Belangrijk voor landbouw

Naast het voedselweb, klimaatverandering en cultuurhistorische waarde is er nog een vierde reden waarom de inheemse bomen en struiken beschermd moeten worden. Er leven veel roofinsecten op deze planten die helpen om de populatie van schadelijke insecten in de landbouw en in jouw moestuin onder controle te houden.

Op de niet-inheemse struiken en bomen zitten veel minder insectensoorten. Met het verdwijnen van de inheemse soorten verdwijnen ook veel insectensoorten. Wetenschappers denken zelfs dat de achteruitgang van de insectenpopulatie voor een deel samenhangt met de afname van het aantal wilde (=inheemse) bomen en struiken.

Wel of niet inheems?

Inheemse bomen en struiken hebben zich hier in de loop van de tijd na de laatste IJstijd spontaan gevestigd, zonder hulp van de mens. Ze worden daarom ook wel wilde bomen en struiken genoemd. Walnoten en tamme kastanje hier ook lang geleden naartoe gekomen, maar die werden ingevoerd en kwamen niet op natuurlijke wijze. Daarom vallen ze niet onder de inheemse soorten.

Van de zoete kers weten we niet zeker of die wel inheems is. Door een toevallige archeologische vondst van een wilde perenpit (Pyrus pyraster) van ca. 5000 jaar oud, weten we dat deze soort wèl tot de wilde flora behoort.

Help mee!

Inheemse soorten groeien sneller en zijn over het algemeen beter bestand tegen ziektes. een voorbeeld: de autochtone meidoorn is (vrijwel) ongevoelig is voor bacterievuur (ook wel perenvuur genoemd). Meidoorn planten geteeld uit Zuid-Europees zaad, een veel verkochte soort, zijn juist heel gevoelig voor deze ziekte.

Met de keuze voor inheemse soorten help je daarom niet alleen de natuur, maar ook jezelf!

Als je de inheemse soorten wilt helpen behouden, kun je in onderstaande tabel (download als pdf) zien welke soorten bij jou in de provincie een steuntje in de rug nodig hebben.

Wat is belangrijk bij de keuze voor inheemse houtige soorten?

Als je kiest voor bomen en struiken die nog maar weinig voorkomen in jouw provincie is het belangrijk erop te letten dat ze passen bij het bodemtype van jouw (moes)tuin. Is dat rijk of arm, droog of nat, kalkrijk of zuur? Elke soort moet op de juiste plek staan. Is dat niet het geval, dan stagneert de groei.

Welke planten je kiest, hangt daarnaast af van het doel dat je voor ogen hebt. Wil je veel vogels aantrekken, een ondoordringbare afscheiding voor je moestuin of een oud landschapselement terugbrengen? Vaak is het een combinatie.

Onderhoud en beschikbare ruimte zijn natuurlijk ook bepalend. Weet je hoe je de beplanting in de toekomst wilt onderhouden? Mogen struiken breed uitgroeien of is het de bedoeling ze regelmatig te knippen? Is er ruimte voor bomen? Mogen die uitgroeien of wil je ze als knotbomen of hakhout gaan beheren?

In deze plantengids vind je meer informatie over de verschillende inheemse soorten.

Enkele tips:

• Linde en plataan zijn makkelijk te snoeien.
• Wilgen trekken vocht uit drassige bodems.
• Notelaar heeft een muggenwerende werking.
• Hazelaar lokt spechten en eekhoorntjes met zijn nootjes.
• Bloeiende en vruchtdragende struiken zoals lijsterbes, sporkehout en vlier lokken veel bestuivers in het voorjaar en vogels in de herfst

Kies streekeigen soorten

Ook de cultuurhistorische waarde speelt een rol. Welke soorten horen bij de streek? Door voor streekeigen soorten te kiezen houden landschappen hun eigen karakter.

Deze leverancier levert uitsluitend inheemse inheems plantgoed dat is geproduceerd met zaad van bomen en struiken uit Nederland of aangrenzende gebieden in Duitsland en België.

In de catalogus van de leverancier wordt aangegeven in welke landschapstypen een soort traditioneel voorkomt. Er is geen overzicht van streken en hun kenmerkende soorten, maar vaak kun je aan oude landschapselementen, tuinen en erven zien welke soorten er vroeger voorkwamen. Je kunt dit ook altijd vragen aan de provinciale landschapsorganisatie LINK

Websites met informatie over inheemse planten:

Stichting Flora van Nederland
Wilde planten in Nederland en België
De Soortenbank
Floron verspreidingsatlas

Fotocredits:
Schilderij door Barend Cornelis Koekkoek [Public domain], via Wikimedia Commons
Schijnheggeroos door Andrea Moro [CC BY-SA 4.0], via Wikimedia Commons
Sleedoornpage door Ge van 't Hoff [CC BY-SA 4.0], via Wikimedia Commons